Extra leesvoer naar aanleiding van de presentatie/workshop ‘Actief Latijn als krachtig didactisch middel’ tijdens de VCN Nazomerconferentie 2015

Leerlingen die een uur of langer werken aan een kromme of compleet onzinnige vertaling van tien regeltjes Latijn: herkenbaar? Te kleine woordenschat, geen begrip van de grammatica, slechte vertalingen en een laag tempo zijn een paar van de problemen waarvoor bijna elke docent klassieke talen graag een oplossing zou willen zien. Ik vind die oplossing in Actief Latijn en ‘comprehensible input’. Leerlingen krijgen daarmee een dieper begrip van de taal in de taal zelf en verwerven het Latijn dusdanig dat ze (authentieke) teksten kunnen lezen. Volgens dezelfde principes die ik tijdens de les aanhoud, is het beter om dit te zien dan erover te lezen. Maar voor wie graag meer wil weten over Actief Latijn (omdat je al een (gratis) presentatie hebt gevolgd) staan hieronder links naar verschillende artikelen, lesmateriaal, onderzoek en suggesties om verder bij te leren.

Dit artikel is geschreven door Casper Porton, oprichter van Addisco Onderwijs (2005). Hij heeft zich gespecialiseerd in vakdidactiek en geeft met veel succes een praktische invulling aan het theoretische taalverwervingsonderzoek. Hoewel dit artikel is geschreven in 2015 naar aanleiding van de Nazomerconferentie van de VCN, blijf ik nieuwe informatie en links toevoegen. De presentatie heb ik sinds 2013 in verschillende vormen gegeven aan verschillende universiteiten en scholen in binnen- en buitenland en tussen 2013 en 2017 vrijwel iedere maand gratis aangeboden bij Addisco Hilversum in de vorm van een twee uur durende informatiebijeenkomst. Op verzoek geef ik de presentatie nog steeds. Een van de laatste keren (mei 2021) was door corona noodgedwongen online en hier terug te kijken:

VCN Nazomerconferentie 2015

Tijdens de Nazomerconferentie van de Vereniging Classici Nederland (VCN) heb ik vier workshops over Actief Latijn gegeven. (Alles wat ik over Latijn heb verteld, is mutatis mutandis ook toepasbaar op het Grieks.) Afhankelijk van de vragen van de deelnemers, zijn het vier verschillende workshops geworden, maar de strekking van de workshops was hetzelfde:

Latijn spreken tijdens de lessen is geen doel, maar een zeer krachtig didactisch middel dat taalverwerving (= het onbewust oppikken van een taal) mogelijk maakt. De leerlingen leren geen Latijn spreken en hoeven ook geen Latijn te spreken, maar de docent zet (een deel van de les) gesproken Latijn in om de leerlingen langs die weg makkelijker en efficienter nieuwe woorden en grammatica aan te leren. Doordat kinderen nu een deel van de les naar gesproken Latijn moeten luisteren, is het voor hen ook veel makkelijker om een Latijnse zin van links naar rechts met direct begrip te lezen (zonder eerst te hoeven puzzelen en analyseren). De leerlingen zijn dan dus ook in staat om een goede weergave daarvan in het Nederlands te geven.

Op deze manier draaien we de zogenaamd traditionele volgorde van eerst grammatica, dan woordjes stampen, oefeningen maken en uiteindelijk teksten vertalen en begrijpen wat er staat, juist om: we voorzien de leerling van een heleboel duidelijke voorbeelden die ze direct begrijpen. Uit de context maken de leerlingen de verschillende betekenissen van de woorden zelf op.

De grammatica wordt op een onbewust niveau verworven en in een later stadium door de kinderen zelf ontdekt en benoemd onder begeleiding van de docent. De grammatica wordt op deze manier een functioneel middel om taalverschijnselen te kunnen benoemen.

Tijdens de workshop heb ik verschillende didactieken besproken en laten zien die gebruikmaken van de zogenaamde ‘comprehensible input’-theorie die o.a. door taalwetenschapper Stephen Krashen in de jaren 70 en 80 geformuleerd is. De verschillende didactieken (TPR, TPRS, ER, SL etc.) zijn inzetbaar naast elke methode (=leerboek) Latijn/Grieks.Daarnaast heb ik verteld over het belang van veel lezen. Tijdens onze lessen lezen we vooral intensief, maar van extensief lezen verwerf je het beste een grote woordenschat. Om een tekst extensief (= vlot en zonder analyseren en puzzelen) te kunnen lezen (dus niet vertalen!) moet je volgens onderzoek 98% van de woorden van de tekst kennen. Zie daarvoor ook deze confronterende presentatie van Marcos Benevides, waarbij blijkt dat een Engelse tekst waarvan je 80% van de woorden begrijpt, in z’n geheel nauwelijks meer te begrijpen is. Onze leerlingen kennen in de meeste gevallen nog niet eens de helft van de woorden van een tekst! Het is voor hen dan ook onmogelijk om een tekst te kunnen lezen. Een methode die leerlingen wel in staat stelt om Latijn te leren lezen is Lingua Latina per se illustrata van Hans Ørberg. Dit is de enige contextueel inductieve methode op de markt. De boeken van deze serie maken het de docent en leerling makkelijker om authentieke teksten daadwerkelijk van links naar rechts te leren lezen, zonder eerst te hoeven analyseren, puzzelen en vertalen. Hoewel de combinatie van het werken met de methode Lingua Latina van Ørberg en de verschillende actieve didactieken dit één van de meest efficiënte manieren van Latijn leren maakt, kun je ook prima met Lingua Latina werken als je (nog) geen Latijn spreekt.

Hieronder volgen links om de verschillende onderdelen van mijn verhaal nader te illustreren.

Artikelen over Actief Latijn

De afgelopen jaren zijn er heel wat artikelen over Actief Latijn verschenen.

• In verschillende kranten, bladen en websites:
  – O.a. dit artikel Latijn leren in het Latijn uit VO-vakblad Van 12 to 18;
  – en dit interview in het VCN-Bulletin: Latijn leren? Zo kan het ook!
• Het didactieknummer van Lampas van afgelopen september (jaargang 48 – nummer 3) bevat een goed artikel ‘Latijn is een taal, geen puzzel’ van Remco Regtuit over het gebruik van actief Latijn in het onderwijs. Helaas wil de redactie van Lampas dit artikel tot op heden niet vrijgeven.
• Dit artikel ‘Dode talen doceren als levende talen‘ is een zeer korte samenvatting van de kern van mijn betoog over de inzet van gesproken Latijn en ‘comprehensible input‘ en vormt een vervolg op een eerder artikel over TPR en TPRS.
• Zoals ik tijdens de presentatie ook gezegd heb, is dit alles ook mogelijk met Grieks; 
• Dit artikel over de gereconstrueerde uitspraak van het Latijn helpt leraren en leerlingen met hun spreekvaardigheid. Een soortgelijk artikel over Grieks volgt later.
• Het tijdschrift Kleio heeft een apart themanummer over Actief Latijn en Grieks (2018).
• Zie verder dit overzicht van de laatste artikelen over Latijn en Grieks.

Achterliggend onderzoek

Kijkend naar oudere methodes, zien we dat de actieve manier van doceren niet nieuw is. De in ons land gebruikelijke grammatica-vertaal-methode is dus minder traditioneel dan men denkt.

De afgelopen jaren is er veel onderzoek gedaan naar hoe mensen talen leren. Met name het onderzoek van Stephen Krashen is zeer interessant, omdat het de bevindingen bevestigt van vele grote Latinisten voor ons die met Actief Latijn werkten.

• Meer over Stephen Krashen op Wikipedia;
• De persoonlijke website van Krashen met vrij toegankelijke artikelen over taalverwerving;
• Op YouTube staan verschillende lezingen die zeer de moeite waard zijn om te bekijken. Tijdens de workshop heb ik dit korte filmpje van drie minuten laten zien; Als je meer tijd hebt is dit filmpje van een kwarier ook zeer de moeite waard en bekijk ook vooral de vele andere presentaties die online te vinden zijn;
• De Amerikaanse classicus John Piazza beschrijft kort wat ‘comprehensible input’ is en hoe we dat kunnen inzetten bij onze lessen (veel goed en bruikbaar materiaal!);
• Het artikel van Bob Patrick, een ander groot voorstander van actief Latijn, is via de site van Piazza niet meer te bereiken. Deze link werkt wel: Latin is not different!
• Meer recent onderzoek naar taalverwerving wordt onder andere gedaan door Bill VanPatten (zie onder voor een hoorcollege op film) en beluister ook zijn podcast.
• Veel recente onderzoeken over de positieve effecten van lesgeven met ‘comprehensible input’ zijn te vinden op de site van dr. Beniko Mason Nanki;
• In schooljaar 2014-2015 hebben twee scholieren van het Sint-Oelbertgymnasium hun profielwerkstuk geschreven over Actief Latijn.
• Ook de masterthesis van Suzanne Remmelink over de toegenomen motivatie bij leerlingen die leskrijgen met Lingua Latina (Familia Romana) en de actieve didactieken is het lezen waard.
• [Update mei 2021] Hoe belangrijk is directe grammatica-instructie eigenlijk? Hierover zijn al zeer veel onderzoeken verschenen en de conclusie luidt al sinds de jaren 60 van de vorige eeuw: veel minder belangrijk dan men denkt. Zie ook het recente onderzoek van Leslie Piggott en deze presentatie als pdf.
• [Update juni 2021] Is er ook kritiek op het genoemde onderzoek? Jazeker en dat is niet gek: er is altijd wetenschappelijk debat. Opvallend genoeg zijn een groot deel van de bevindingen van Krashen nog altijd niet weerlegd, al moet ik er wel bij vermelden dat de terminologie wel verandert. Zie dit artikel over of Krashen na 40 jaar nog altijd gelijk heeft.
• [Update maart 2022] In de loop der jaren heeft Krashen zijn hypothesen nader gepreciseerd en verder uitgewerkt. Tot op heden is er geen overtuigend tegenbewijs voor zijn theorieën. Input alleen is niet genoeg en de term is te breed. Als ik een uur over de a.c.i.-constructie spreek, dan is dat ook input, alleen niet het soort input dat nodig is voor taalverwerving. In dit filmpje bespreekt Krashen wat hij verstaat onder ‘optimale input’.
• [Update maart 2022] Dit artikel uit 2020 geeft een mooi overzicht van de theorieën van Krashen.

Leren versus verwerven

Hoewel wij over het algemeen de termen ‘taalverwerving’ en ‘talen leren’ door elkaar gebruiken en met name de Nederlandse universiteiten de term ‘taalverwerving’ compleet anders blijft gebruiken, zijn het twee wezenlijk verschillende manieren van leren (zie bovenstaand schema). Uiteraard is er een combinatie van de twee lespraktijken mogelijk, hoewel uit de meeste onderzoeken blijkt dat de didactieken die meer gebruikmaken van ‘learning/leren’ duidelijk minder goede resultaten behalen dan die van ‘verwerven/acquisition’. Een combinatie van de twee zorgt al voor veel betere resultaten, maar de beste resultaten worden behaald met ‘acquisition’. Verder is het belangrijk te beseffen dat een complete onderdompelingssituatie als de Addisco Zomerschool Latijn, waarbij uitsluitend Latijn als voertaal wordt gebruikt, tijdens de dagelijkse schoolpraktijk niet haalbaar is en om verschillende redenen zelfs af te raden is. Voor meer informatie over taalverwerving vs. talen leren:

• Stephen Krashen’s Theory of Second Language Acquisition
• LANGUAGE ACQUISITION  –  LANGUAGE LEARNING
• Een hoorcollege van Bill VanPatten over wat iedereen zou moeten weten over taalverwerving
• Veel recente onderzoeken over de positieve effecten van lesgeven met ‘comprehensible input’ zijn te vinden op de site van dr. Beniko Mason Nanki en de site van Stephen Krashen.

De methode ‘Lingua Latina per se illustrata’ van Ørberg

• Voor meer informatie over de contextueel inductieve methode van Ørberg staat een recensie op ‘Classiculus’; Bedenk dat ik dit artikel schreef voor ik de rechten van deze methode kreeg. Na enig zoekwerk via Google zul je ook verschillende anderstalige artikelen en recensies vinden, die niet minder lovend zullen zijn;
• Verder wil ik hier nogmaals benadrukken dat je ook met Ørberg kunt werken zonder dat je Latijn spreekt: de tekst zelf zorgt voor de nodige input;
• Er is ook uitgebreid digitaal materiaal beschikbaar dat mooi aansluit bij de methode van Ørberg. De oefeningen zijn voorzien van directe feedback en er zitten ook geluidsfragmenten bij van de verschillende hoofdstukken in de gereconstrueerde uitspraak.
• Op verschillende blogs van met name Amerikaanse classici als Keith Toda en Justin Slocum Bailey is veel uitleg en nuttig materiaal te vinden;
• Twee Nederlandstalige artikelen over Griekse & Latijnse voorzetsels;
• Voor nog meer artikelen en voorbeelden van lesmateriaal verwijs ik naar mijn blog ‘Classiculus’ waar steeds nieuwe blogs en artikelen verschijnen.
• In Nederland werken op dit moment zo’n 25 scholen met de methode van Ørberg.
• Vertaalwedstrijden in binnen- en buitenland worden de laatste tijd steeds vaker gewonnen door leerlingen die met deze methode les hebben of hebben les gehad.

Embedded Reading (ER)
Stap voor stap naar het origineel

Als leerlingen de complete basiswoordenschat en basisgrammatica kennen, wordt het tijd om over te stappen op originele teksten. Die overstap zal met de verschillende delen van Lingua Latina al veel geleidelijker en makkelijker gaan. Maar als je niet met Lingua Latina werkt, kan een embedded reading uitkomst bieden:

• Meer over Embedded Readings vind je op de officiële site;
• Zoals ook tijdens de workshop vermeld: dit is niet nieuw.
• Totaaloverzicht van Latijnse edities van verschillende auteurs;
• Voorbeelden van embedded readings van o.a. de Aeneis van Vergilius staan op de site van Practomime.
• Slides van een workshop van Robert Patrick;
• Keith Toda over Embedded Reading I;
• Keith Toda over Embedded Reading II;
• Verschillende extra edities van klassieke auteurs met Embedded Reading zijn in ontwikkeling.

Hoe verder?

• Als je boeken van de serie Lingua Latina per se illustrata (LLPSI) wilt bestellen dan kan dat via Addisco. In onze webshop staan alle titels die we kunnen leveren;
• Bestellen kan via de webshop. Zeker bij grotere aantallen voor scholen, maak ik een offerte op maat. Hetzelfde geldt voor het digitale materiaal; Dat is vaak goedkoper dan via de boekhuizen.
• Gedurende het jaar organiseert Addisco verschillende cursussen voor docenten om zelf Latijn te leren spreken en over de verschillende didactieken;
• Aangezien niet iedereen in de buurt van Hilversum woont, zal ik ook workshops en lessen in andere plaatsen verzorgen. Neem contact met me op als je wilt dan ik op locatie langskom of meld je aan voor de nieuwsbrief als je op de hoogte gehouden wilt worden van onze verschillende activiteiten of houd zelf op deze site het lesaanbod in de gaten.
• In de Week van de Klassieken is er de (gratis) Addisco Docentendag waarop workshops en presentaties over Actief Grieks & Latijn worden gegeven door verschillende Nederlandse docenten die al op deze manier werken. Daarnaast wisselen we ervaringen en lesmateriaal met elkaar uit;
• Tevens in de Week van de Klassieken zijn de Latijnse dagen (Dies Latini) van het Rijksmuseum van Oudheden (2013 tot heden), Athenaeum Illustre (2013 t/m 2017) en Addisco Onderwijs (2014 tot heden) met verschillende docenten uit binnen- en buitenland, die vloeiend Latijn spreken en doceren met de methode van Ørberg.
• Eind juli is er voor scholieren een onderdompelingservaring Latijn, waarbij ze een midweek gedurende de ochtend of de middag compleet ondergedompeld worden in het Latijn;
• Voor docenten, studenten en andere belangstellenden is er in augustus de Addisco Zomerschool Latijn;
• Lees hier een deel van de meningen over de afgelopen zomerscholen van collega’s;
• Zie hier het totale na- & bijscholingsaanbod voor docenten.
• Workshops, gastlessen of presentaties op locatie zijn ook mogelijk.

Mis niets en blijf op de hoogte!

Wil je op de hoogte blijven van de nieuwste ontwikkelingen en het actuele lesaanbod? Volg Addisco dan op Facebook of Twitter! Of meld je aan voor de nieuwsbrief. 

Ook zonder profiel op Facebook is de Facebookpagina te bezoeken. Hier zet ik allerlei nieuws m.b.t. de Oudheid en naar het Latijn vertaalde strips e.d. op. Ik ben als persoon ook te vinden op LinkedIn en Facebook. Zoek op ‘Casper Porton’.

Als er vragen of opmerkingen zijn, dan hoor ik die graag! Cura ut quam optime valeas,

Casper